1930'larda Bodrum limanında yelkenli iş kayıkları (Foto: Ali Şengün Arşivi)
Projenin Esin Kaynağı: Geleneksel İş Kayıkları
“Bir iş yelkenlisi özellikle dikkatimi çekmişti. Sakoleva yelkenli tırhandil. Bu ikili, tırhandil gövde ve sakoleva arma, muhtemelen tamamen Ege'ye özgüdür... Sonunda 1934 tarihli fotoğrafı bir kez daha incelerken bir karaltı dikkatimi çekti. Bu bir sakolevaydı. Bulmuştum. Böylece Kayık1934 projesi doğdu.
Projenin bir esin kaynağı Bodrum ve Ege'nin artık var olmayan geleneksel iş yelkenlileri ya da yerel deyişle gayıkları ve onların arasında da özellikle biri. Bu sayfa onun yeniden keşfinin öyküsü.
Geleneksel iş yelkenlileri makine döneminden önce sadece yelkenlidirler. Artık bunlardan ne bizde ne de komşu Yunanistan'da kalmış. Motorlu tek tük örnekler dışında. Ama projenin konusu bunlar değil, özgün halleriyle iş yelkenlileri, artık sadece fotoğraflarda görebildiğimiz yelkenliler.
Bir fotoğrafla başladı bu proje diyebilirim. 1980'lerin başında tesadüfen karşılaştığım, kartpostala dönüştürülmüş eski bir fotoğrafla. Hemen olmadı her şey elbette. Yıllar geçti ama sonunda bu sakoleva tırhandil projesi çıktı ortaya.
Başlangıç
1980'lerde satın alınmış ilk fotoğraf. 1930'lar Bodrum Limanı.
Bu iş yelkenlileri, eski fotoğraflar ve onları anımsayan birkaç yaşlı denizci dışında tamamen silinmiştir toplumsal bellekten.
İlk fotoğraflar 1980'lerin başında belirdi. Hatırlıyorum, bu tarihlerde ilk kez Cingöz Kırtasiye'de karşılaşmıştım böyle birkaç fotoğrafla ve hemen birer tane satın almıştım. Hâlâ duruyorlar.
Uzun süre çok fazla fotoğraf yoktu Bodrum'un bu eski yelkenlilerine dair. Son yıllarda özellikle Ali Şengün gibi eski fotoğraf koleksiyoncuları sayesinde bu sayı artmış, bazı çok değerli fotoğraflar çıkmıştır.
Bu süreç sırasında önemli bir dönüm noktası da 2011 yılında açılmış Bodrum Deniz Müzesidir.
“Bodrum limanı kısır sayılmazdı. Elli, altmış tonluk paraçetalar ve tirhandillerden tutunuz da, sürü kemanbaş ve baltabaş kayıklar dalgalarda oynarlar.”
Halikarnas Balıkçısı, Mavi Sürgün
Kırk civarında yelkenli modeliyle açılmıştı müze ve bunların arasında çok sayıda 1930 ve 40'lara ait yelkenli vardı.
Bu modellerin ardındaki kişi, Bodrum'un artık aramızda olmayan sayılı tekne ustalarından Ali Kemal Denizaslanı’dır. Yaşlı denizcilerden, fotoğraflardan ve kendi anılarından yararlanarak yapmıştır bunları.
Fotoğraflar ve müzedeki modeller sayesinde Erken Cumhuriyet dönemi Bodrum kayık ve teknelerine dair kaba bir çerçeve çıkmıştı. Ama neyin ne olduğunu anlamak ve yelken armalarını çözmek için bunu daha geniş bir çerçeveye oturtmak gerekiyordu.
Bu da Yunanistan'dan geldi. Komşunun çok daha zengin fotoğraf arşivleri ve müzelerindeki bilgiler sayesinde bir anda Bodrum yelkenlileri sırlarını vermeye başlamıştı.
Sakolevalar
Bu araştırma sırasında bir iş yelkenlisi özellikle dikkatimi çekmişti: Sakoleva yelkenli tırhandil.
Sakoleva artık hiç bilinmiyorsa da, Ege'nin antik çağdan beri var olmuş en eski yelken armalarındandır. Tırhandilse ilk kez 1600’lerin ortasında belirmiş bir gövde biçimidir. Bu ikili muhtemelen tamamen Ege'ye özgüdür.
Peki Bodrum'da da olmuş muydu bu sakoleva arma yelkenliler? Evet. Kesinlikle. Fazla fotoğraf yok ama olanların neredeyse hepsinde demirli sakolevalar görülüyor ve bunlar öyle ufak balıkçı piyadeleri de değil.
Aşağıdaki 1856-59 tarihleri arasında çekilmiş ve Bodrum limanının kale tarafını gösteren fotoğrafta en az iki sakoleva görülüyor. En soldakinde çapraz sereniyle sakoleva yelken apaçık gözüküyor. Hemen yanında serenlerine sarılmış iki de kare yelken var.
Diğer iki ya da üç yelkenlinin ne olduğunu söylemek zor; sadece kare yelkenleri görülüyor. Ama en sağa, kuleyle denizin birleştiği yere baktığımızda, çapraz sereniyle daha ufak ikinci bir sakoleva var.
Bodrum Kalesi'nden bakıldığında limanda sakolevalar. 1850 yılları. Beazley Archive - University of Oxford, Newton's Expedition
Daha geriye de gidebiliyoruz:
Osmanlı'ya 1776-1792 tarihlerinde Luigi Mayer adlı bir ressam gelmiş. Britanya Elçisi Ainslie'nin desteğiyle çeşitli kentleri resmetmiş. Bodrum'u da.
Aşağıdaki Bodrum tablosunun sağ kenarında büyük bir sakoleva var. Solda ileride de bir veya iki ufak sakoleva daha var. Hem yelkenli hem de kürekliler.
Bu resim yapıldığında tam orada bu sakolevalar var mıymış bilemeyiz ama sonuçta tabloda ayrıntılı bir sakoleva arma kayık görüyoruz
Bodrum'a yaklaşan bir sakoleva. Luigi Mayer 1776 - 1794
1934 Tarihli Fotoğraf
Demek Bodrum sakolevalara yabancı değilmiş. Ama yirminci yüzyılda durum nedir?
Bu sayfanın kapak fotoğrafı 1930'ların başı. Sakoleva görülmüyor. Başka fotoğraflarda da küçük veya büyük sakolevayla karşılaşmayınca ümidimi yitirmiştim. Meğer daha dikkatli bakmalıymışım.
Sonunda 1934 tarihli aşağıdaki fotoğrafı bir kez daha incelerken bir karaltı dikkatimi çekti. Fotoğrafın sol alt köşesine doğru. Sadece bir direk ucu ve seren görülüyordu ama bu bir sakolevaydı. Fotoğrafın o kısmını büyüttüğümde herhangi bir kuşkuya yer kalmamıştı. Bulmuştum.
Fotoğraflarda piyade sakolevalarla karşılaşıyordum, bizde tulum yelkenli dedikleri, ama ben onlarla ilgilenmiyordum. Direği biraz daha gerideki türü arıyordum. Bu oydu. Şansıma fotoğrafa tarih de yazılmıştı: 1934. Böylece Kayık 1934 projesi doğdu.
Sol üstte 1934 tarihli fotoğra. Burada sol alt köşede bir sakoleva gözüküyor. Sağ üst bu sakoleva büyütülmüş görünümü.
Sakoleva Tırhandil
Sakolevamızın gövdesi pek belli değildiyse de tarihsel ve kültürel öneminden dolayı kayığın gövdesini tırhandil olarak seçtim. Evet, tırhandil hem Ege hem de Bodrum’da bugün en sık rastlanan geleneksel gövde tipidir ama bu şimdi böyle. Geçmişte daha büyük bir çeşitlilik var.
Peki, 1930'larda sakoleva armalı tırhandil var mıydı ya da ne kadar yaygındı? Sorumu Halikarnas Balıkçısı'nın (Cevat Şakir Kabağaçlı) Yatağan adlı yelkenlisinin fotoğrafı yanıtladı.
“'Yatağan' Girit't hız için yapılmış yedi metre uzunluğunda üç tonluk, kartal burunlu bir tırhandildi. Kırmızı fırtına yelkeni için kısaca bir sereni, alelade rüzgarlara hissa edilecek beyaz yelken için de uzun bir sereni vardı... Yelken yine sakoleviydi.”
Halikarnas Balıkçısı, Mavi Sürgün
Cevat Şakir ve sakoleva arma Yatağan'ı
Sağda görüldüğü gibi, Yatağan bir tırhandil. Armaysa sakoleva: Öne eğik bir direk ve küpeştelerin üzerine yerleştirilmiş sakoleva serenleri.
Bu sakoleva Girit'ten gelmiş olabilir ama 1930'larda Bodrum’da. Bu bana yetti: O tarihte Bodrum'da en az bir sakoleva tırhandil varmış.
Yatağan kayıktan ufak, yedi metre. Ben biraz büyüğünü hedefledim, on bir metre. İşte sakoleva tırhandil projesi böyle doğdu.