Foto Naftotopos adlı Yunan sitesinin arşivinden
Ben ve Geleneksel Armalar
Yelken armalarına ilgim çok erken başladı. Yanda on dört yaşımda çizdiğim bir yelken arması denemesi.
Daha dün gibi. İtalya'dan dönüyorduk. İlk teknemiz Odysseus'la. 1978 yılıydı. Uzun bir yolculuk olmuştu. Bodrum'dan İtalya'ya. Demirlediğimiz bir koyda, herkes bir şeyle uğraşırken, ben de elime kalem kağıt alıp çizmeye başlamıştım. Sonunda bu çıkmıştı.
Yine bir tırhandil. Çizebildiğim kadarıyla. Üzerine de aklıma gelen her yelkeni
koymuşum. Kare yelken bile. Hepsi topu topu 7.5 metrelik kayıkta. Öyle yazmışım.
Zamanla işi ilerlettim, teknik kısmını öğrendim. Armaları ve tarihsel gelişimlerini incelemeye başladım. Sonunda modernlerden geleneksellere geçtim. Sanki bu proje o zaman başlamış.
Bir arma keşfettikçe daha öncesini merak ediyordum. Ama en sevdiğim dönem hep 18 ve 19. yüzyılın iş yelkenlileri oldu.
Sonunda tıkanıyor araştırmalar. Kullanan kalmamış, soramıyorsun. Az sayıdaki yazılı kaynaksa birçok ayrıntıyı atlamış. Bir de aslı astarı olmayan çeşitli yelken efsaneleri.
Neden bu ilgi? Bir kere çeşitlilik hoş. Doğada dolaşmaya benziyor geleneksel yelken dünyası. Sürekli farklı bir türle karşılaşıyor insan.
Diğer yandan, bu armaların, geleneksele meraklılar için yeniden uyarlanabileceklerini
düşünüyorum. Daha hızlı olamazlar ama çeşitlilik katacakları kesin. Çeşitlilik güzeldir.
Ama yine aynı sorun: Bir kısmını yeniden keşfetmemiz gerek, bir kısmını da daha fazla öğrenmemiz. Bu da ancak yelken yaparak olacak bir şey. İşte bu projenin temel esin kaynağı geleneksel yelken ve denizcilik araştırmaları tutkusu böyle şekillendi.
On dört yaşımda yaptığım ilk yelken arması denemem.
Denizcilikte Arma Nedir?
Denizciliğimize İtalyancadan girmiş arma sözcüğüyle tanımladığımız şey yelken çağının motorudur. Arma, arma diyoruz da bilmeyenler için nedir bu arma? Rüzgârın işe dönüştürülmesidir. Yelkendir sonuçta rüzgârı işe dönüştüren ama armasız bir yelken bayrak gibi dalgalanır rüzgârda, hiçbir işe yaramaz. Yelken işe yaramazsa, en iyi gövdeyi yapın fark etmez, o gövde hiçbir yere gitmez. Gövde kadar önemlidir arma.
Arma, yelkenin kontrol altına alınıp rüzgâr enerjisinin işe çevrilmesini sağlayan aksam ve donanımların tamamıdır. Yani ipler, teller, direkler ve diğer çubukların belli bir sisteme göre düzenlenmesiyle yelkenlerin ve dolayısıyla rüzgârın kontrol edilmesi, özetle yelkenlerin bir yerlere tutturulması, monte edilmesidir.
Motor da pek farklı değildir, kullanılabilmesi için bir yere tutturulması, monte edilmesi gerekir. Ama motorun kendi dairesi, makine dairesi varken, arma güvertenin tamamına yayılır, baştan kıça, aşağıdan yukarıya doğru.
Armanın Aşamaları
Üç aşaması vardır armanın:
İlk önce tasarım. Yelken alanını nasıl dağıtacağınıza karar vereceksiniz. Tek direk mi, çok direk mi? Nerelere yerleştirilecekler? Kıç mı, yoksa baş yelken alanı mı daha büyük olacak? Az sayıda büyük yelken düzeni mi, yoksa çok parçalı ufak yelkenler mi?
Ardından, bir kez yerler belirlendikten sonra direkleri ve diğer aksamı ıstralyalar, çarmıhlar ve patrisalarla sabitleyeceksiniz. Armasına göre, çubuklar, serenler, gönderler, bumbalar, gizler, civadra ve bastonlar. Ayrıca bunlara makaralar, boğatalar, babalar ve koç boynuzları hazırlanacak. Tüm bunlara sabit arma deniyor.
Son aşamada, yelkenler de dikildikten sonra, tüm bunları kontrol ve idare edecek donanımlar hazırlanır. Yine armasına göre, ıskotalar, kandilisalar, abliler, köstekler, borinalar, borinatalar, istingalar, mantilyalar, prasyalar vb gibi, çoğu palangalarla desteklenmiş donanımlar. Ve en sonunda da yelkenler fora.
Başlıca Geleneksel Armalar
Latin, Kare, Pıraçera, Randa
Başka geleneksel armaları da çalışacağız. Kayığımızın boyutlarının izin verdiği tüm geleneksel armaları denemek istiyoruz. Tek direklilerin tümü, çift direklilerin de bir kısmı. Öncelik Ege armaları, ardından diğerleri.
Bunların tüm aksamlarını yapmamız gerekecek. Destekçilerimizin bağışlarıyla zaman içinde hepsini hazırlayacağız.
Armaların tasarımı, hesaplar, makaralar, palangalar, sapanlar, teller vb gerekli aksam ve bağlantılar, teknik ayrıntılar hepsini proje sahibi Timuçin Binder yapacak. Bazı çalışmalarımızı atölyelere de dönüştürebiliriz.
Yelkenleri de duruma göre ya yaptıracağız ya da kendimiz dikeceğiz.
En büyük sorunumuz yelkenler. Geleneksel yelkenci bulmak kolay değil. Bazı yelkenlerin nasıl dikildiğini bilen kalmadı. Daha önce bir latin yelkenimizde camadanlar yanlış dikildiğinden daha temkinli olacağız. Sonunda herhalde kolları sıvayıp bu işe de girişeceğiz.
Kayığımızın farklı armaları denememizi sağlayacak hareketli ıskaçaları
yapım sırasında tamamlanacak.
Sakoleva dışında genelde dört ana grup üzerinde yoğunlaşacağız: Latin, Kare, Pıraçera, Randa. Sağda bunların ölçekli çizilmemiş bazı örnekleri var.
Kare Arma
Kare yelken Ege'nin en eskisidir. Tunç Çağından Antik Çağın sonuna kadar ana armadır. Orta Çağda uzun süre yerini latin almışsa da, sonuna doğru geri gelmiş. Büyük yelkenlilerin yerini motorlu gemilerin almasıyla yok olmuştur.
Antik Çağ ile ve Orta Çağın kare yelken armaları farklıdır.
Kayığımız boyundaki yelkenlilerde Antik Çağın sonundan itibaren ana yelken olarak görülmemektedir. Ama yardımcı yelken olarak kullanılmıştır. Özellikle sakolevalarda.
Tarihsel açıdan kayığımıza uygun türlerle başlayacağız. Ondan sonra bizim boyumuz için sınırdaki daha karmaşık türleri deneyeceğiz.
Latin Arma
Latin arma deyince genelde direğe çapraz çekilmiş bir serene bağlanmış üçgen yelken anlaşılır. Bu sadece ana şeklidir. Başka çeşitleri de vardır.
Ana direk sakolevaya göre daha merkeze yaklaşır ama yelken çeşitli biçimlerde kesilebilir. Duruma göre, sayısı birden üçe değişen çeşitli baş yelkenler de eklenebilir.
En ilginçlerinden biri, Bodrum da dahil Ege'de uzun süre kullanılmış olan, Yunanların yarım latin olarak adlandırdıkları türdür. Burada serenin direğin ön tarafında kalan kısmında yelken yoktur. Yelken bir bakıma randayı andırır.
Pıraçera Arma
Pıraçera Kuzey ve Batı Avrupa'nın "lug" yelkenine yakınsa da aynısı değil. Kökeni muhtemelen latin yelkendir. Sözcük İtalyancadan gelmektedir. Brazzera'dan pıraçera olmuştur.
Ege'de daha çok çift direkli orta boy yelkenlilerin arması olmuştur. Ama tek direkli de kullanılmıştır.
On iki metre ve altı boydaki yelkenlilerde çift direkli versiyonu, Atlantik'in Avrupa yakasında çok yaygınsa da Ege'de yok gibidir. Ya da on iki metre tam sınırdır. İkinci ihtimali kabul edip hemen olmasa da zaman içinde iki direklisini de deneyeceğiz.
Randa Arma
Randa özellikle de kare, latin ve sakolevaya göre çok yenidir. Hatta Ege'nin geleneksel yelkenlerinde
tarihsel olarak en sonuncudur. Bodrum'da hem bumbasız hem de bumbalı türleri olmuştur.
Bugün neredeyse yok gibidir; en fazla birkaç tane kalmıştır.
Randa bilinen bir yelken. Yeniden keşfedilecek bir şey yok. Hem tek hem de çift direkli deneyeceğiz.
Eğer çift direklide kayığımızın boyu yeterli gelirse randa-pıraçera melez armasını da deneyebiliriz.